W przepisach prawa polskiego nie znajdziemy żadnej regulacji, która jasno określałaby procedurę tzw. zmiany płci (aczkolwiek stwierdzenie „zmiana płci” bywa raczej negatywnie postrzegane przez osoby transpłciowe - mowa tu raczej o jej korekcie, uzgodnieniu, ustaleniu czy tranzycji. Dla uproszczenia będziemy jednak posługiwać się tym skrótem myślowym). Co prawda, w latach 2014-2015 trwały prace nad ustawą o uzgodnieniu płci, która miała wprowadzić mniej skomplikowaną procedurę, niemniej została zawetowana przez prezydenta jesienią 2015 r.

 

Najistotniejszą informacją w procesie o ustalenie płci jest fakt, że w prawie polskim osoba transpłciowa ma możliwość formalnej zmiany płci w procesie cywilnym, pozywając swych rodziców. Możliwość taką daje jedynie art. 189. Kodeksu postępowania cywilnego, który notabene nie dotyczy tożsamości płciowej, a stanowi o tym, że: „powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”. Osoba transpłciowa może zatem jedynie na tej podstawie żądać ustalenia płci przez właściwy sąd.

 

- możliwość wszczęcia powództwa istnieje jedynie na podstawie art. 189 k.c.

- konieczne jest pozwanie rodziców osoby transpłciowej

 

Sądy – z powodu braku przepisów regulujących te kwestie – biorą pod uwagę dotychczasowe orzecznictwo sądów krajowych i międzynarodowych. Pierwsze sprawy dotyczące zagadnienia zmiany płci miały miejsce w latach 60. Sąd Wojewódzki dla m.st. Warszawy w orzeczeniu z dnia 24 września 1964 r. II Cr 515/64 sprostował akt urodzenia na skutek wcześniejszej operacyjnej zmiany płci.

W latach 80 po raz pierwszy próbowano dokonać systemowego rozwiązania problemu. W uchwale Sądu Najwyższego z 25 lutego 1978 r. (sygn. akt III CZP 100/77) sąd uznał za dopuszczalną zmianę oznaczenia płci bez konieczności przeprowadzania operacji oraz orzekł o możliwości sprostowania aktu urodzenia.

 

Przełom nastąpił w roku 1989 r., w którym Sąd Najwyższy podjął uchwałę i uznał, że występowanie transseksualizmu nie daje podstawy do sprostowania oznaczenia płci w akcie urodzenia. Sąd wskazał, że sprostować jednak można tylko to, co było błędne od początku, tj. w dacie sporządzenia aktu, a późniejsze zmiany mogą być dokonane jedynie administracyjnie a nie sądowo. Innymi słowy, wyrok sądu nie będzie stanowił podstawy do wyeliminowania pierwotnego aktu urodzenia i wydania nowego, bowiem w momencie urodzenia został on sporządzony prawidłowo i potwierdzał fakt urodzenia. Dopiero później osoba transpłciowa zaczęła mieć wątpliwości co do swojej tożsamości płciowej. Wobec powyższego, orzeczenie sądu może stanowić jedynie podstawę do zmiany dotychczasowego aktu urodzenia poprzez wskazanie w nim faktu zmiany płci, gdyż akt urodzenia formalnie nie został sporządzony w sposób nieprawidłowy. Powyższa uchwała stosowana jest przez sądy polskie do dziś.

 

Osoba transpłciowa może wnieść pozew o ustalenie w przypadku rozpoznania przez lekarza seksuologa zaburzenia identyfikacji płciowej określanej jako niezgodność płci psychicznej z anatomicznymi cechami płciowymi danej osoby, przy jednoczesnym braku chorób psychicznych, nieprawidłowości hormonalnych czy genetycznych.

W toku postępowania sąd bada czy poczucie przynależności osoby transpłciowej do ustalanej płci jest trwała. W tym celu niezbędne jest przedstawienie przez powoda odpowiedniej dokumentacji medycznej tj. opinii lekarzy seksuologów oraz psychologów stwierdzająca transpłciowość. Zdarza się, że sądy powołują w tym celu również dodatkowych biegłych sądowych mogących potwierdzić diagnozę trwałej przynależności osoby transpłciowej do ustalanej płci.

 

Po uzyskaniu orzeczenia sądu cywilnego w sprawie swojej płci, osoba transpłciowa może wystąpić z wnioskiem do kierownika urzędu stanu cywilnego o nadanie nowego numeru PESEL. Urzędnik dokonuje jednak zmiany aktu urodzenia poprzez wprowadzenie wzmianki dotyczącej zmiany oznaczenia płci w oparciu o wyrok sądu, a następnie wydaje decyzję dotyczącą imienia i – w niektórych przypadkach – nazwiska osoby transpłciowej. A zatem informacja o zmianie płci pozostaje na zawsze widoczna w akcie urodzenia osoby transpłciowej.

 

- sąd wydaje orzeczenie ustalające płeć osoby transpłciowej

- na podstawie orzeczenia sądu należy złożyć wniosek do Kierownika Urzędu Stanu Cywilnego o nadanie nowego numeru PESEL

- Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego zmienia imię (ewentualnie nazwisko) osoby transpłciowej

- informacja o zmianie płci jest widoczna w akcie urodzenia

 

Osoba transpłciowa może poddać się stosownym operacjom dopiero po uprawomocnieniu się wyroku ustalającego płeć. Zabiegi te nie są możliwe do przeprowadzenia za samą zgoda osoby transpłciowej, bowiem skutkują one ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu człowieka w rozumieniu przepisów kodeksu karnego i zgoda pacjenta nie zwolni lekarza od odpowiedzialności karnej.

 

- osoba transpłciowa może poddać się stosownym operacjom dopiero po uprawomocnieniu się wyroku ustalającego płeć

Reasumując, procedura zmiany płci nie została uregulowana w polskim prawie. Osoba transpłciowa musi jednocześnie pozwać swoich rodziców jako stronę postępowania. Możliwość zmiany danych w akcie urodzenia oraz przeprowadzenia operacji może nastąpić dopiero po uprawomocnieniu się orzeczenia sądu o ustaleniu płci.